II. YAPIM EKLERİ

Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir. 

Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:

Gel-(-mek,-dim, -miş...)

Baba(-m, -lar, -dan) 

Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. ¶ Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:

baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı

sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi

göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük... 

Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. bu ekler kökten hemen sonra gelirler. ¶ Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir:

bil-gi-ler, bil-dir-di;

göz-le-meliyim, göz-lük-ten... 

Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:

bil-gi-li,bil-dir-i

göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük...  

Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz: 

İsim yapan yapım ekleri:        İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler

Fiil yapan yapım ekleri:           İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler 

1. İsim Yapan Yapım Ekleri

İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır: 

a. İSİMDEN İSİN YAPAN EKLER

-lİk

Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük...

Alet ve araç isimleri yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük...

Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük... 

Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik... 

Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık... 

Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük... 

Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik... 

Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:

kışlıklar,       kışlık odun;

günlüğüm,    günlük masraf;

elbiselikler,   elbiselik kumaş;

turşuluklar,   turşuluk biber;

kiralıktan,    kiralık daireden,

satılıklar,      satılık arsalar... 

-cE

Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça.. 

Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca... 

Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça...

-cİ

İsim, sıfat, zarf türetir:sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı...
gazeteci çocuk, şakacı insan...
akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek) 

-lİ

Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz. 

Kişinin nereli olduğunu bildirir:Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli... 

Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu...

Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu... 

Durum (medenî hâl) bildirir:Sözlü, evli, nişanlı... 

Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı... 

Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir:  Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu... 

Diğerleri:Gönüllüler, gönüllü (kişiler)...İrili ufaklı, kadınlı erkekli... 

-sİz

-li ekinin olumsuzunu yapar. Ama –li ekini almış her kelimenin –siz ile olumsuzu yapılmaz:

akıllı X akılsız          doğru

bilgili X bilgisiz        doğru

nişanlı X nişansız     yanlış

köylü X köysüz         yanlış  

mavili X mavisiz      yanlış    

İsim, sıfat ve zarf türetir:         Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)... 

-ki

Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. –ki ve –kü şekillerinde kullanılır.

bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden...

Yer bildiren kelimelerde –de hâl ekiyle birlikte kullanılır:Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)... 

-tİ

Yansımalardan isim türetir:çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı

 Diğer ekler:

-e: göze (kaynak)...
-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül...
-Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş...
-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil...
-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...
-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu...
-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...
-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık... 

b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER

Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.  

Mastar ekleri:-mEk

Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.

gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...        

Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:

yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,  

-mE

-mEk eki gibidir. Ama  –mEk kullanılan her yerde –mE kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):

         başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma[17], sevme, inanma... 

Bu ek de –mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar:  Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)... 

Bu ek niteleme sıfatı da türetir: Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)... 

-İş

Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir:

Gülün açılış-ını seyret.
Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.
Adam oturuş-undan bellidir.
seziş, biliş, alış, veriş, anlayış... 

Kalıcı nesne isimleri:
Bu görüşü benimsemedim.
Bir buluş yapmış ki sorma
Alış verişe çıkacağız.
Sende hiç anlayış yok mu?...
Çıkış ne taraftaydı? 

Sıfat-fiil ekleri:Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir: 

-En:

Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar:

Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan... 

-Esİ

Sıfat ve isim yapar:

Ölesi-m gelir,
Yok olası adam, kırılası eller
Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası...

-mEz

Olumsuzluk bildirir. –°r’nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:

Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler...
Yılmaz, korkmaz, çıkmaz...
Ne geçmez zamanmış! 

-°r

İsim ve sıfat yapar:
Okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz... 

-dİk

İsim ve sıfat yapar:Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz... 

-EcEk

İsim ve sıfat yapar:alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?... 

-mİş

İsim ve sıfat yapar:Geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş... 

Diğer ekler:

-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar.

Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) ...

-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:

Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski... 

-Gİn
Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar. Sıfat, isim ve zarf türetir:

Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün...

Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı... 

-İ
İsim ve sıfat türetir:

Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı...

Korkunun ecele faydası yok.
Doğuyu, batıyı karıştırdık.
Ölü balıklar suyun yüzündeydi.
Yurdun batı tarafı soğuyacak. 

-İcİ
Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat, isim ve zarf yapar:

Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci...

Eskiden iyi yüzücü imiş.
Okuyucu sayısı günden güne artıyor.
Bunlar üzücü hareketler.
Satıcı kadınlar dolaşıyorlar.
Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor. 

-k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır:

Açık kapı, çürük diş, karışık işler,
hava soğuk,
açık konuşur,
bölük toplandı... 

-kEn
İsim ve sıfat yapar:

Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan... 

-tİ: kızartı, karartı, bağırtı...

-Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak...

-ç: inanç, sevinç, usanç...

-ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı

-e: dize, süre

2. Fiil Yapan Yapım Ekleri

Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

göz›göz-le(mek)
bilgi-›bilgi-len(mek)-dir(mek)
sev-›sev-dir(mek)
bildir-›bildir-il(mek) 

Fiil yapan ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler 

a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER

Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

isim-len-dir-
ad-lan-dır
iki-le-
durgun-laş- 

En çok kullanılan isimden fiil yapan ekler şunlardır:

-lE

Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir:

Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-... 

-El

Genellikle sıfatlardan fiil yapar:Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-...

-l

Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-...

-E

Fazla işlek değildir:Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-...

-°r

Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-... 

-dE

Yansımalara getirilir:Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-...

-msE

Fazla işlek değildir:Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-...

-sE

Fazla işlek değildir:su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-...

-lEş

Bazı isimlere getirilir:Sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-... 

-lEn

Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-... 

b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:

-t

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:

Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-... 

-°r

Çatı ekidir. “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:

Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-... 

-Dİr

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):

Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-... 

-l

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-... 

-n

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:

Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-...

-ş

Çatı ekidir; işteş fiil yapar:Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-... 

-ElE